گزارشی از کارگاه تخصصی “سالروز زلزله بم- روز ملی ایمنی در برابر زلزله”

گزارشی از کارگاه تخصصی “سالروز زلزله بم- روز ملی ایمنی در برابر زلزله”

کارگاه تخصصی “سالروز زلزله بم- روز ملی زلزله و ایمنی ” با محوریت “درس هایی که باید از زمین لرزه های اخیر بیاموزیم” صبح امروز، ۵ دی ماه، در پژوهشگاه برگزار شد.
در این کارگاه که به بهانه سالروز زلزله بم و روز ملی زلزله و ایمنی توسط معاونت پژوهش و فناوری پژوهشگاه برگزار شد؛ بیش از ۱۰ تن از اساتید رشته های مختلف از جمله زلزله شناسی، مهندسی زلزله، مهندسی عمران و سازه، مهندسی ژئوتکنیک، جامعه شناس، روانپزشک و… ضمن مرور تجربه زلزله بم و دو زلزله مهم سال جاری میلادی ( زلزله و سونامی ژاپن و وان ترکیه)؛ به درسهایی که باید از این زلزله ها آموخته و در کشور به کار گرفته شود، اشاره شد.
در لحظات نخستین کارگاه مذکور، معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ضمن نگاهی به زلزله وان ترکیه و آخرین دستاوردهای آن از دیدگاه زلزله شناسی مهندسی؛ خاطرنشان کرد: زلزله وان در ساعت ۱۳:۴۱ وقت محلی در شهر وان ترکیه و با بزرگای گشتاوری ۷٫۲ بوقوع پیوست.
دکتر مهدی زارع افزود: همانند بسیاری از زمین لرزه های بزرگ دیگر، زلزله اخیر وان با مسائل و پدیده های ژئوتکنیکی همراه بود که منجر به افزایش خسارات این زلزله گردید. این مسائل تحت دو دسته اثر شرایط زمینشناسی و ژئوتکنیکی محلی بر روی جنبش ناشی از زلزله در ادبیات فنی شناخته شده به عنوان اثرات ساختگاه و ناپایداریهای ژئوتکنیکی، یعنی زمینلغزشها و روانگرایی خاکهای ریزدانه قابل اشاره هستند.
میزبان این کارگاه تصریح کرد: از جمله موارد شاخص در زلزله اخیر نحوه توزیع و گسترش خرابی ها میباشد. بیشترین و شدیدترین نوع خرابیهای این زلزله مربوط به دو شهر اصلی منطقه یعنی وان و ارجیش است؛ که مساله اثر جهت پذیری در راستای عمود بر گسل و همچنین اثر خاک نرم در این زلزله موجب تشدید خسارات و تلفات شده است.
دکتر نعمت حسنی، دانشیار دانشگاه شهید عباسپور تهران، دومین سخنران این کارگاه بود که به بررسی زلزله و سونامی ۱۰ مارس ژاپن با رویکردی مدیریتی و انسان شناختی پرداخته و گفت: زلزله ژاپن از سه جهت بی سابقه بود؛ بزرگای حدود ۹ ریشتر، شتابی که سه برابر شتاب ثقل بود و نیز مدت دوام آن که ۳۰۰ ثانیه طول کشید.
وی افزود: اگر چه سونامی، زلزله ایست که در صفحات تکتونیکی دریا رخ می دهد و در خشکی تلفات زیادی ندارد؛ اما این تجربه به ژاپن و کل دنیا ثابت کرد که مسایل ناشناخته زیادی در این زمینه وجود دارد و مقاومت در مقابل قدرت طبیعت، کاساز نیست؛ بلکه مطابقت و تطبیق یافتن با آن می تواند چاره ساز باشد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: این واقعه پدیده ای چند بحرانی بود؛ چرا که علاوه بر وقوع سونامی و زلزله، موجب قطع طولانی مدت برق و نیز نشت و گسترش رادیواکتیو شد.
دکتر حسنی با اشاره به ضربات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی وارد شده به ژاپن در اثر این واقعه، گفت: علی رغم تجربه مطلوب این کشور در زمینه تخلیه اضطراری؛ این واقعه با پدیده تاخیر مواجه شد و ضعف این کشور در مدیریت کلان را به منصه ظهور رساند.
وی در پایان با اشاره به مشکلات فرهنگی موجود و نیز نحوه مدیریت مسوولان حوزه مدیریت بحران کشور گفت: برای داشتن جامعه ای ایمن در مقابل حوادث، نیازمند فرهنگ، دانش، فناوری و مدیریت صحیح و کارآمد هستیم.
“مروری بر ویژگی های ژئوتکینی و زمین شناسی مهندسی زلزله ۱۳۹۰ وان ترکیه” عنوان سخنرانی ای بود که توسط دکتر “ابراهیم حق شناس”، استادیار و عضو هیات علمی پژوهشکده مهندسی ژئوتکنیک پژوهشگاه، ارایه شد.
دکتر حق شناس با اشاره به نحوه توزیع و گسترش خرابی های این زلزله که مربوط به دو شهر وان و ارجیش بود؛ آن را از موارد خاص و شاخص قلمداد کرد؛ چرا که این دو شهر یکی در جنب منطقه رومرکزی زلزله قرار گرفته، (یعنی شهر وان) که مرکز استان وان ترکیه است و دیگری بنام شهر ارجیش در نقطه مقابل در شمال منطقه رومرکز ی و شمال دریاچه وان واقع شده اند.
وی افزود: شدت خرابیها در این دو شهر، بویژه در ارجیش در مقایسه با مناطق زلزله زده دیگر حتی روستاهای با ساخت و ساز نامناسبتر و نزدیکتر به رومرکز زلزله به مراتب بالاتر است و اکثر تلفات جانی زلزله نیز مربوط به این دو شهر است. نحوه توزیع خرابیها در این دو شهر نیز خود درخور توجه است. خرابیهای شدید در شهر وان بیشتر متمرکز در روندی به امتداد خیابانی سلجوقلو و در شهر ارجیش در منطقه مرکزی شهر بوده و از طرف دیگر قریب به اتفاق ریزش کامل ساختمانها مربوط به ساختمانهای ۴ تا ۶ طبقه از نوع بتنی است.
دکتر حق شناس گفت: ایده ا ی که این نحوه توزیع خرابیها به ذهن متبادر میسازد؛ تشدید جنبش لرزه ای ناشی از زلزله در فرکانسهای همخوان با پریود طبیعی این نوع ساختمانها میباشد. مشاهدات اولیه ما از وضعیت زمینشناسی این شهرها و بازید از ترانشه ها و گودبرداری های انجام شده برای ساختمانهای در دست احداث جدید و همچنین بررسی داده های زمینشناسی قبلی از این مناطق این ایده اولیه را بطور کیفی تایید مینماید. در شهر وان بررسی دو گودبرداری موجود در منطقه خرابیهای حداکثر بخوبی وجود لایه های خاکی سست در سطح زمین را تایید میکند. یکی از این گودبرداری ها دچار گسیختگی در حاشیه خود علیرغم عمق کم آن شده است. در گودبرداری نسبتاً عمیق دیگر که در فاصله اندکی در شمال هتل ویران شده بایرام قراردارد استفاده گسترده از سیستم شمعکوبی برای مهار ناپایداری دیواره ها خود تایید دیگری بر سست بودن لایه های سطحی زمین در این بخش از شهر است که میتواند منجر به تقویت جنبش لرزهای ناشی از زلزله شده باشد. همچنین مقاطع زمین- شناسی موجود از شهر، ترسیم شده بین کوه ارک در شرق شهر و تپه قلعه وان در غرب آن نشان دهنده ضخامتی بالغ بر ۲۰۰متر آبرفتهای کواترنر بر روی سنگ بستری قوی از نوع کربناته در این منطقه است. برای شهر ارجیش نیز مشاهدات ما حاکی از آن است که این شهر بر روی پادگانهای از نهشتههای سست کواترنر با صخامت قابل توجه (حداقل ۵۰ متر) بنا شده است.
این استاد پژوهشکده ژئوتکنیک، دیگر پدیده های ژئوتکنیکی ای که در زلزله مذکور قابل مشاهده بودند را شامل زمین لغزش، روانگرایی و حرکت های لغزشی همراه با گسترش جانبی دانسته و گفت: خوشبختانه این پدیده ها بیشتر در مناطق غیرمسکونی و تلفات به همراه نداشته اند.
دکتر “مرتضی بسطامی”، استادیار پژوهشکده مهندسی سازه پژوهشگاه، دیگر سخنران این کارگاه بود که در مورد خسارتهای سازه ای زلزله وان و مبحث بیمه ساختمان ها به سخنرانی پرداخته و گفت: ساختمان های این منطقه زلزله زده در شش تیپ مختلف بودند: ساختمان های بتن آرمه قدیمی که طراحی لرزه ای نشده بودند که عمدتا” ساختمان های با عمر بیش از ۱۵ سال بودند. ساختمان های بتن آرمه جدیدتر که طراحی لرزه ای شده بودند که عمدتا” ساختمان های با عمر کمتر از ۱۵ سال بودند. ساختمان های آجری با ملات ماسه سیمان، ساختمان های آجری با ملات گل، ساختمان های با بلوک سیمانی و ملات ماسه سیمان با تیر چوبی در سقف، ساختمان های خشتی با ملات گل با تیر چوبی در سقف.
وی افزود: ساختمان هاعمدتاً از یک تا هشت طبقه بودند گرچه غالبا” دارای سه تا شش طبقه بتن آرمه بودند ولی جالب اینکه اکثر خرابی ها مربوط به ساختمان های ۵ و ۶ طبقه ها بود؛ مساله ای که در زلزله ازمیت نیز رخ داد.
دکتر بسطامی بیشترین خسارت های وارد شده را بر ساختمان های نوع بتن آرمه ای ذکر کرده و گفت: مود های خرابی شامل: شکست برشی که عمدتا” بخاطر، کمبود اعضای دارای مقاومت برشی، کمبود خاموت، ساده بودن خاموت ها و لغزش آنها، قلاب ۹۰ درجه خاموت ها، فاصله زیاد خاموت ها، مفاصل پلاستیک بویژه در بالا و پایین ستون ها و اتصالات، تشکیل طبقه نرم، عدم شکل پذیری مناسب بویژه در اتصالات، تشکیل پدیده ستون کوتاه بویژه در طبقه همکف، شکست دیوارهای برشی در داخل صفحه و بیرون صفحه و لغزش آمارتورهای ساده طولی بودند.
این استاد پژوهشکده سازه با اشاره به اثرات پس لرزه های رخ داده این زلزله، افزود: از میان پس لرزه های رخ داده یکی از آنها به قدرت ۵,۶ ریشتر که نزدیک شهر وان رخ داده بود قابل توجه بود. در اثر این پس لرزه چند ساختمان بتن آرمه که علی الظاهر در زلزله اصلی دچار خسارت جدی نشده بودند بطور کامل فرو ریختند که منجر به مرگ حدود ۴۰ تا ۴۲ نفر گردید. یکی از ساختمان ها هتل معروفی در شهر به اسم هتل” بایرام” بود که حدود ۲۲ نفر ازجمله سه ایرانی و یک ژاپنی جز کشته ها بودند.

در ادامه دکتر “مهران سیدرزاقی”، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین، و دکتر “طالب مرادی شقاقی”، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز و عضو سازمان نظام مهندسی آذربایجان شرقی، نیز جداگانه در مورد گزارش های خود از منطقه زلزله زده وان و خسارت های سازه ای آن به تبیین مشاهدات خود پرداختند.
دکتر “سیامک زند رضوی”، محقق و پژوهشگری که از ابتدای وقوع زلزله بم تاکنون بر روی اثرات انسانی- اجتماعی این پدیده در حال مطالعه می باشد؛ ضمن یادآوری و تبیین جنبه های اجتماعی مدیریت بحران زلزله بم بر ضرورت استفاده از ظرفیت های محلی، ایجاد اجتماع عای محلی و مدیریت بحران مبتنی بر مردم امدادی و خودامدادی شهروندان تاکید نمود.
این عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید باهنر کرمان خاطرنشان کرد: تا زمانیکه فرهنگ مشترک وارد شدن در بلایای طبیعی به منظور یاری رساندن بدون کمک سازمان یافته شهروندان جا نیافتد و دانشی که متخصصان تولید می کنند رمز زدایی نشده و وارد کتاب های درسی نشود؛ یک حادثه طبیعی همچون زلزله در کشور تبدیل به فاجعه ای اجتماعی خواهد شد.
“اختلالات روانی پس از سانحه- مروری بر اختلالات روانی پس از زلزله ۵ دی ماه ۱۳۸۲″ عنوان سخنرانی ای بود که توسط دکتر “محمدرضا شمس انصاری”، روانپزشک و متخصص بیماری های اعصاب و روان در ادامه این کارگاه یکروزه ارایه شد.
دکتر شمس انصاری گفت: اختلال روانی پس از سانحه یا PTSD؛ اختلالی روانشناختی است که به دنبال بروز یک حادثه که خارج از تحمل تجربه انسان باشد رخ می دهد؛ که این عارضه پس از وقوع زلزله، اختلالی شایع در بازماندگان است.
وی مرور لحظه به لحظه و مداوم حادثه، بازگشت به گذشته( فلاش بک)، توهم، تپش قلب، تنگی نفس، سردردهای میگرنی، پرهیز از استرس های کوچک، اجتناب و دوری و عزلت، بی حسی عاطفی و کرختی، بد دریافتی، پرخاشگری، اختلالات خواب و عدم تمرکز را از علایم این اختلال دانست.
وی افزود: طول مدت این اختلال معمولاً بیش از یک ماه است که به اختلال عمده بالینی در کارکرد اجتماعی، شغلی و عملکردی منجر می شود که اگر طول مدت نشانه ها کمتر از سه ماه باشد، اختلال حاد و اگر بیش از شش ماه به طول انجامد مزمن خواهد شد.
دکتر شمس انصاری گفت: سیر این بیماری بگونه ای است که تنها ۳۰ درصد از افراد بهبود کامل می یابد و ۴۰ درصد از ۷۰ درصد باقیمانده علایم ملایم بیماری را تا پایان عمر از خود نشان می دهند؛ ۲۰ درصد علایم متوسط را در خود حفظ کرده و وضع ۱۰ درصد نیز رو به وخامت می گذارد.
وی در پایان افزود: در تجربه زلزله بم در حدود ۷۵ درصد از بازماندگان این حادثه، علایم جدی PTSD مشاهده شد؛ که بدیهی است برای سالیان متوالی نیازمند درمان خواهند بود.
در ادامه دکتر کیارش ناصراسدی به بررسی تطبیقی و مقایسه روند مدیریت ریسک در دو زلزله بم و وان پرداخته و گفت: در زلزله بم اعلام کانون وقوع زلزله با تاخیر چند ساعته صورت پذیرفت که در نهایت منجر به دیر رسیدن نیروهای امدادی به محل و از دست رفتن ۷۲ ساعت طلایی شد؛ در حالیکه در زلزله وان، اعلام مکان در همان لحظات اولیه صورت گرفت و بالتبع کار امدادرسانی نیز با سرعت انجام پذیرفت.
این عضو هیات علمی دانشگاه زنجان با اشاره به تفاوت جنس ساختمان های این دو زلزله که در بم از نوع خشتی و در وان از نوع بتنی بودند؛ افزود: اسکان موقت در بم حدود شش ماه به طول انجامید و این در حالیست که در ارجیش از هفته اول به بعد مشغول انجام عملیات اسکان موقت بودند و در روز دوازدهم، کانکس ها در محل مسقر شدند.
وی گفت: چادرهایی که در ارجیش و وان توزیع شدند، متناسب با فصل و از جنسی ضخیم بود؛ در حالیکه در ایران فقط یک نوع چادر اسکان موقت وجود دارد.
دکتر ناصراسدی خاطرنشان کرد: در بم حدود دو سال طول کشید تا افراد به سر کار و مغازه های خود بازگردند؛ این در حالیست که در ارجیش مغازه هایی که سالم مانده بودند و یا حتی آنهایی که آسیب کمی دیده بودند، همچنان به کار خود مشغول بودند.
وی در پایان افزود: منطقه وان که به لحاظ توسعه یافتگی از مناطق کمتر توسعه یافته ترکیه به حساب می آید و ضریب نفوذ بیمه در آن اندک است؛ از دو هزار میلیون دلار خسارت اقتصادی ای که به بار آمده، صد میلیون دلار آن بیمه شده بودند و این در حالیست که در ایران نه تنها در زلزله بم، بلکه در کل اصلاً گزینه ای تحت عنوان بیمه زلزله وجود ندارد.
” استفاده از معیارهای ژئوفیزیکی با روش های تحلیل فراکتالی در رویدادهای زلزله های بزرگ ژاپن و ترکیه” و ” بررسی لرزه زمین ساختی زمین لرزه بم ۱۳۸۲ و گزارش مطالعات لرزه زمین ساختی بر روی زمین لرزه ۱۳۸۹ ریگان” عنوان دو سخنرانی نهایی بودند که به ترتیب توسط دکتر “سیدرضا مهرنیا”، عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور، و دکتر “مرتضی طالبیان”، رییس پژوهشکده علوم زمین شناسی سازمان زمین شناسی کشور ارایه شدند.
لازم به یادآوریست که زلزله بم صبح روز ۵ دی ماه سال ۱۳۸۲ با بزرگای ۶٫۹ بوقوع پیوست که طی آن بیش از ۳۰ هزار از هموطنانمان به کام مرگ کشیده شدند. پس از این واقعه “پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله” پیشنهاد نام گذاری این روز را تحت عنوان “روز ملی ایمنی در برابر زلزله” نمود که پس از پیگیری های مصرانه، سرانجام شورای انقلاب فرهنگی این عنوان را در سال ۱۳۸۶ مصوب و رسماً وارد تقویم کشور نمود. متاسفانه سال گذشته این عنوان مجدداً از تقویم رسمی کشور حذف شد.