چهار سال پیش در چنین روزی، در ۲۱ مرداد ۱۳۹۱ (۱۱ اوت ۲۰۱۲ میلادی)، دو زمین‌لرزه پی‌در‌پی، زلزله اول در ساعت ۱۶:۵۳ با بزرگای گشتاوری Mw=6.4 در فاصله ٢٣ کیلومتری غرب اهر و زلزله دوم در ساعت ۱۷:۰۴ با بزرگای گشتاوری Mw=6.3 در٣٠ کیلومتری اهر و حدود ۵٠ کیلومتری شمال شرق تبریز، موجب تلفات جانی و خسارت مالی و هراس مردم در پهنه رومرکزی در استان آذربایجان شرقی شد. این زلزله‌ها دارای ژرفای کانونی حدود ١٠ کیلومتر و سازوکار امتدادلغز بودند. تلفات جانی ٣٠۶ کشته و ٣٠٣٧ مجروح (بر اساس آمار وزیر بهداشت و درمان، بر مبنای گزارش دانشگاه علوم پزشکی آذربایجان شرقی) و ١٢٠ هزار نفر جمعیت تحت تاثیر رخداد و خرابی در روستاهای پهنه رومرکزی در محدوده اهر و ورزقان و همچنین هریس گزارش شد. هراس مردم موجب استقرار در محدوده هوای باز در شهرهای مذکور و همچنین شهر تبریز شد. بیشترین تلفات انسانی از روستاهای «باجه باج»، «گوردره» و «دبنو» و همچنین شهر «ورزقان» گزارش شده است. این زمین‌لرزه در شهرهای تبریز، مرند، بستان‌آباد، صومعه‌سرا، اردبیل، بوکان، آستارا، خوی، سلماس، پارس‌آباد مغان، شبستر، مشکین‌شهر، سلماس، رشت، مهاباد، بناب، ارومیه، ممقان، هادیشهر، بوکان، مراغه، میانه، میاندوآب نیز احساس شد. خرابیهای ناشی از زلزله به‌دلیل وضعیت خاص زمین‌شناسی بویژه برای سه شهر «اهر»، «ورزقان» و «هریس» بیشتر بوده است. ویژگی مشترک این سه شهر توسعه آنها بر روی نهشته‌های کواترنر و پلیوسن ریزدانه و سست میباشد. این نهشته ها با توجه به ویژگی‌های خاص خود قابلیت تقویت جنبش لرزهای زمین را تا حد قابل ملاحظهای دارا میباشند. مقاطع این خاکهای ضعیف در نقاط مختلف این شهرها قابل مشاهده است. دو شهر «اهر» و «هریس» علاوه بر وجود نهشته های سست، ویژگی دیگری نیز دارا میباشند که میتواند بر جنبش لرزهای زمین اثر تقویت کننده داشته باشد. این ویژگی، توپوگرافی تپه ماهوری این شهرها است و مشاهدات میدانی تمرکز خرابی ها در روی تپه ها را نشان میدهد. شهر «ورزقان» بر بستری با شیب ملایم ساخته شده است، به طوریکه در قسمتهای نزدیک رودخانه، رسوبات از نوع ریزدانه و تراز آب زیرزمینی نزدیک سطح زمین است. براساس آسیبهای سازه ای مشاهده شده در این شهر، با فاصله گرفتن از رودخانه، آثار خرابی در سازه ها کاهش مییابد؛ درحالیکه در سازه های احداث شده بر روی آبرفتهای اشباع ضخیم، آسیبهای وارده به سازه های مهندسی‌ساز افزایش یافته و بر خلاف انتظار، عمدتاً در طبقات پایین تمرکز بیشتری داشته است. در شهر «اهر» شدت خرابیها بر روی مناطق تپه ای مجاور خیابان قدس که بافت قدیمی شهر و مسجد جامع اهر بر روی آن بنا شده، بیشتر بوده است. همچنین شاخصه بارز در تاثیر شرایط ساختگاهی را میتوان در تپه محل احداث اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی این شهر دید. این بنا بر روی تپهای مشخص و ساخته شده از خاکهای رسی- سیلتی ریزدانه و ضخیم ساخته شده است. آنچه جالب توجه است این است که در خانه های ساخته شده در پای این تپه، خرابی چندانی مشاهده نمیشده است، اما سازه این اداره کل که بر روی تپه بنا شده دچار آسیبهای جدی سازهای حین زلزله ۲۱ مرداد شده بود. در شهر «هریس» بیمارستان این شهر که بر روی شیب یک تپه از جنس نهشته های دریاچه ای ساخته شده، دچار آسیب جدی شده بود و عملاً از سرویس‌دهی به آسیب دیدگان زلزله بازماند. این در حالی است که در این شهر با توجه به دور بودن آن از رومرکز زلزله خرابی گستردهای مشاهده نمیشود. اگرچه اهمالهای انجام شده در حین ساخت این بیمارستان بویژه در بتن ریز ستونها در طبقه اول در آسیب دیدن این سازه بی‌تاثیر نبوده است، اما تشدید جنبش لرزهای ناشی از ویژگی رسوبات سست محل احداث و نیز توپوگرافی تپه ای آن نیز میتواند در این مورد نقش داشته باشد. همچنین طی بازدیدهای انجام شده پس از زلزله، تاثیر شرایط ساختگاهی در خرابی روستاها نیز قابل مشاهده بود به این ترتیب که در روستاهای احداث شده بر روی مناطق تپه ماهوری، تمرکز خرابیها در لبه های شیبها بیشتر بوده که میتواند به تاثیر توپوگرافی ارتباط داده شود. مشاهدات انجام شده در بازدید محلی، وقوع ناپایدرایهای دامنهای متعدد در ابعاد مختلف بویژه در نزدیکی منطقه رومرکزی زلزله را نشان می‌داده است. این ناپایداریها از انواع مختلف لغزشهای خاکهای سطحی، ریزشهای سنگی و نیز یک مورد جریان گلی هستند. بسیاری از ریزشهای مذکور در حاشیه جاده های مواصلاتی منطقه روی داده و در چند مورد نیز عبور و مرور و امدادرسانی را با مشکل مواجه ساختند. اما خوشبختانه به خاطر ابعاد کوچک این ناپایداریها مشکل سریع رفع شد. یکی دیگر از پدیده های ژئوتکنیکی مشاهده شده در این زلزله، نشست های موضعی در مسیر جادههای اصلی و فرعی منطقه بوده است. این نشستها مانند بقیه زلزله های ایران در محل پلهای آبگذر متمرکز بوده و دلیل آن کوبش نامناسب خاک در بخشهای کناری این پلها در زمان احداث و در نتیجه رفتار ناهمگن پل و خاکریزهای جانبی آن بوده است. اگر چه این نشستها سریع با آسفالت‌ریزی پر میشوند، اما میتوانند اختلال قابل ملاحظهای در ساعتهای اولیه پس از وقوع زلزله که حایز اهمیت میباشد، ایجاد نمایند. بویژه اینکه این نشستها در بعضی مواقع محدوده گستردهای در پیرامون پل را تحت تاثیر قرار داده و باعث ایجاد ترکهای کششی و بعضاً لغزش کلی در خاکریز جاده و محیط پیرامون میشوند. بخش قابل توجهی از ساختمانهای مسکونی موجود در مناطق روستایی و شهرستانهای یادشده با مصالح خشتی و گلی یا مصالح بنایی بدون رعایت جزیی‌ترین ضوابط فنی احداث شده‌اند. عدم رعایت مقررات فنی و سنگینی مصالح بکار رفته باعث گردید تا بر اساس اعلام مقامات محلی تا زمان تدوین این گزارش، از بین بیش از پانصد روستای موجود در محدوده این سه شهرستان بالغ بر دویست روستا با خسارات شدید تا خسارت صد در صدی اعلام گردند. در عین حال، در ساختمانهایی که انتظار رعایت ضوابط و معیارهای فنی از آنها میرفته در مناطق با بیشترین شدت لرزهای اعلام شده، سطح عملکرد ایمنی جانبی در اکثر موارد تامین شده است. با این وجود، عدم رعایت مواردی همچون ضوابط اتصال اجزای غیرسازه‌ای به سازه یا تغییرشکلهای قابل‌توجه سازه موجب گردید تا آسیبهای قابل‌توجهی در این ساختمانها ایجاد و ساکنان آنها بکارگیری این ساختمانها را بویژه در دوره زمانی وقوع تعداد قابل‌توجهی از پس‌لرزه‌ها غیرایمن دانسته و در کنار منازل خود در چادر بسر برند. به دنبال زلزله‌های ۲۱ مرداد ۱۳۹۱، بیمارستانهای هر دو شهر «اهر» و «هریس» دچار آسیب شدید و فروریزش شده و از سطح خدمات‌رسانی خارج شدند. بیمارستان باقرالعلوم شهرستان اهر که دو طبقه با سازه بتن‌آرمه و بر اساس اظهارنظر مسولین حاضر دارای کلیه بخشهای تخصصی به غیر از NICU بوده در این زلزله دچار آسیبهای شدید در اجزای غیرسازه‌ای و تجهیزات موجود در بخش‌هایی مانند جراحی و زنان شد. جداشدن دیوارهای جداکننده از اجزای سازهای، ترکهای بزرگ طولی و قطری در دیوارها، آسیبهای وارده به سقف‌های کاذب، سقوط اجزایی مانند کپسول‌های اکسیژن و آسیب در محل درز انقطاع دو بخش سازه از عمده آسیبهای مشاهده شد بوده است. شدت این آسیب‌ها در طبقه دوم ساختمان بیش از طبقه اول مشاهده شد. آسیبهای وارده موجب گردیده تا سازه از سطح عملکرد مورد نظر خارج شود. عدم عملکرد لرزهای مطلوب مجموعه‌های بهداشتی درمانی بویژه در زمان بحران قابل توجه میباشد. در مجموع ۱۵۵ هزار نفر دچار حادثه شدند که در اهر ۶۷ هزار نفر، ورزقان ۴۲ هزار نفر، هریس ۴۰ هزار نفر و تبریز شش هزار نفر را در بر می‌گیرد. در محدوده این زمین‌لرزه‌ها ۲۴۰۹۵ واحد مسکونی دچار آسیب شده که از این تعداد ۱۲۴۳۲ واحد بیش از ۶۱ درصد آسیب دیده و غیر قابل تعمییر و سکونت شدند. در مجموع ۴۱۰ روستا دچار تخریب شده و ۶۵ روستا به طور کامل از بین رفته‌اند. در این میان ۱۲ روستای شهرستان ورزقان به طور کامل تخریب شده که هر یک از این روستاها حدود ۹۰۰ تا هزار نفر جمعیت داشتند که کمتر از ۴۰ درصد آنها جان خود را از دست دادند. زلزله ۲۱ مرداد ۹۲ موجب شد تا همه زیرساخت‌های مخابراتی ناحیه ورزقان به هم ریخته و تمامی خطوط قطع شدند به نحوی که تا ساعتها ارتباط تلفنی با منطقه قطع بود. ۶۰ روستای منطقه میان ۵۰ تا ۷۰ درصد و شش روستای شهرستان اهر به‌کلّی تخریب شدند. خسارت‌های وارد شده به شبکه برق ۲۵ روستای زلزله‌زده این استان ۱۲ میلیارد تومان برآورد شد. هر گاه عمق زلزله پائین باشد میزان انرژی آزاد شده در سطح به بالاترین حد خود می رسد. در زلزله آذربایجان علّت تلفات و خسارات بالا ساختمانها در این زلزله، عمق کم زمین‌لرزه بود که در این زلزله در ۱۰ کیلومتری زمین قرار داشت. از سوی دیگر نزدیکی روستاها به گسل و مشکلات بناها و سازه های منطقه از دیگر دلایل آسیب بالای وارد شده به بناها عنوان گردید. طبق تخمین‌ها، کل میزان خسارت وارده به استان آذربایجان شرقی از بابت زلزله ۲۱ مرداد، بیش از ۱۰ هزار و ۷۹۴ میلیارد ریال بوده است. بر اساس بررسی میدانی در پهنه رومرکزی و شهرها و روستاهای آسیب دیده در زمینلرزههای دوگانه ورزقان، شدت زمین‌لرزه در پهنه رومرکزی در مقیاس EMS98 به میزان + VIII (به ویژه در شهر ورزقان و روستاهای آسیب دیده در پهنه رومرکزی)، در شهر اهر VII، در شهر هریس VI و در تبریز V برآورد شد. یاد جانباختگان این زلزله را گرامی داشته و به روانشان درود می‌فرستیم.
