با توجه به موقعیت پهنه بندی خطر لـرزه ای ایـران و احتمـال وقـوع خسـارت های جبـران ناپـذیر انسانی، اقتصادی، زیست-محیطی و امنیتی ناشی از زلزله در تأسیسات صنعت نفت، معاونت مهندسی پژوهش و فناوری وزارت نفت در سال های گذشـته، بـا هـدف افـزایش ایمنـی و کاهش خطرپذیری مجموعه ی صنعت نفت و ایجـاد وحـدت رویـه و استانداردسازی در طراحی لرزه ای تأسیسات و تجهیزات صنعت نفت، اقدام به انتشار نشریه ی شماره ی ۰۳۸ با عنوان «آیین نامه طراحی لرزه ای تأسیسات و سازه های صنعت نفت» نمود.نشـریه ی ۰۳۸ بـرای اولـین بـار در سـال ۱۳۸۶ بـه شرکت های اصلی و تابعه ی وزارت نفت و جامعه ی مهندسین مشاور کشور به صـورت توصـیه ای ارائه شد. ویرایش دوم نشریه پس از اصلاحات لازم در سال ۱۳۸۹ به صورت لازم‌الاجرا و با شـرط رعایت کامل مفاد آن از سوی معاونت ابلاغ گردید. به همت و تـلاش جمعـی از اسـتادان برجسـته و کارشناسـان ارشـد وزارت نفت، ویرایش سوم نشریه ۰۳۸ با استاندارد و آیین نامه های به روز ملی و بین المللـی انطباق بهتری یافت.
نظر به گستردگی مباحث لرزه ای و لزوم پاسخ گویی دائمی به نیازهای مشاورین و پیمانکاران صنعت نفت در حوزه ی پارامترهای لرزه ای و خصوصیات دینامیکی تجهیزات و مستحدثات جدید صنعت نفت، معاونت مذکور تصمیم به برون سپاری تدوین و بروز رسانی این نشریه را گرفت تا با ایجاد دبیرخانه دائمی در یک مجموعه علمی-تحقیقاتی، بتواند زمینه را برای پاسخگویی بهتر و گسترده تر مجموعه¬ی عظیم صنعت نفت فراهم آورد. در این راستا و با هدف تجمیع تجربیات و حرکت به سمت شناخت چالش های بومی سازی آیین نامه و برنامه ریزی دائمی برای رفع آنها، وظیفه ی تهیه و تدوین ویرایش چهارم آیین نامه و در ادامه ی آن تشکیل دبیرخانه ی دائمی به پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله واگذار شد.
بی شک انتشار ویرایش چهارم ، نقطه ی عطفی در تکمیل و تدوین این آیین‌نامه به شمار می رود. زیرا برای اولین بار، یک مجموعه تخصصی با بهره گیری از بیش از ۵۰ نفر از متخصصان و خبرگان دانشگاهی و صنعتی از سراسر کشور در قالب تشکیل کارگروه های تخصصی یازده گانه و شورای مرکزی دائمی به تهیه و انتشار این آیین نامه همت گماشته است.علاوه بر این، نسخه تفسیر در مجلدی جداگانه به همراه متن اصلی ویرایش چهارم آیین نامه تدوین و انتشار یافته است.
در تهیه ویرایش حاضر، سعی شده است تا ضمن انعکاس کامل آخرین دستاوردهای آیین نامه های معتبر بین المللی، با ارائه مطالب تکمیلی در هر مبحث، به غنای علمی ویرایش جدید افزوده شود. در فصل ترکیب بارگذاری، ترکیب بارهای عمومی ارائه‌شده و ترکیب های بارگذاری خاص به فصل های طراحی واگذار شده است. در این راستا سعی شده است که تا حد امکان نواقص موجود در بارگذاری فصول طراحی با آیین نامه های بالاسری متداول در هر مبحث رفع گردد، و هماهنگی با استاندارد ملی بارگذاری مد نظر قرار گیرد.
در فصل تحلیل خطر لرزه ای، توجه به شرایط لرزه خیزی حاکم بر کشور، تمرکز اصلی بر بومی سازی قرار داده شد، و تغییرات نسبی عمده¬تری مبنی بر تغییر دوره بازگشت زلزله و اصلاح ضرایب اثر ساختگاهی اعمال گردیده است.همچنین طیف قائم زلزله و ملاحظات مربوطه به حوزه ی نزدیک وقوع زلزله ارائه شده است.
در فصل روش های تحلیل، ضمن تلاش برای هماهنگ بودن با سایر آیین نامه های معتبر کشور به خصوص استاندارد ۲۸۰۰، فصل مستقل ساختمان های ضروری حذف شده و ضوابط حداقلی برای سامانه‌های نوین لرزه ای ارائه‌شده است.
با توجه به اهمیت و ماهیت متفاوتِ اندرکنش خاک و سازه، در ویرایش جدید، این مبحث از فصل مخاطرات ژئوتکنیکی جدا شده و به صورت فصلی مستقل که شامل ضرایب فنرهای مورد استفاده در شبیه سازی رفتار خاک و سازه می باشد، ارائه شده است.
در رابطه با مخاطرات ژئوتکنیکی نیز خطر گسلش سطحی در قالب تمهیدات مهندسی و روش های کاهش مخاطره ارائه شده و مبحث روانگرایی در قالب الزامات ارزیابی، بررسی پتانسیل روانگرایی و روش های بهسازی مورد توجه قرار گرفته است.همچنین، خطر زمین لغزش بیشتر در قالب رویکردهای قابل قبول برای تحلیل، و روش های کاهش ارائه شده است.
فصل های مرتبط با سازه های غیرساختمانی، اجزاء غیرسازه ای و دودکش ها به طور کامل بازنویسی شده و روابط و ضرایب آن منطبق با استانداردهای بین المللی اصلاح و به روز گردیده است.
در فصل های طراحی لرزه ای سازه های مجهز به جداساز و میراگر مطابق با روزآمدترین استانداردهای بین المللی ضوابط طراحی و معیارهای آزمایشی بازنویسی شده مبانی ساده سازی شده برای طراحی ایمن سازه های دارای جداساز لرزه ای ارائه شده است. همچنین استفاده از گروه متخصص نظارت بر طراحی، مدل سازی و اجرای ساختمانهای دارای جداساز پایه یا میراگر الزام شده و مبانی احتمالاتی دامنه تغییرات پارامترهای تاثیر گذار در رفتار لرزه ای سازه های مجهز به میراگرها و جداسازها تبیین شده است. همچنین تغییرات عمده ای در فلسفه ی آیین نامه ی مرجع منتخب برای فصل مخازن انجام شده و ضوابط لازم برای گستره ی وسیع تری از مخازن در این فصل فراهم گردیده است. برای مخازن ذخیره بتنی، به تفکیک نوع و مشخصات مخازن مراجع معتبر معرفی شده، و الزامات تحلیل و طراحی لرزه‌ای مخازن هوایی به تفصیل و با توجه به نوع سیستم باربر جانبی، افزوده شده است. همچنین الزامات طراحی لرزه‌ای ظروف افقی یا تحت فشار، دیگ‌های بخار و مخازن کروی، الزامات طراحی لرزه‌ای سیستم های «مهارسازی ثانویه» شامل خاکریزها یا دیوارهای سرریزبند، و الزامات تحلیل و طراحی لرزه‌ای مخازن مدفون به مطالب فصل اضافه شده است.
با توجه به اهمیت پدیده ی سونامی در برخی از سواحل کشور(نظیر سواحل مکران)، در این ویرایش فصل طراحی لرزه ای در مقابل پدیده ی سونامی اضافه شده که استفاده از ضوابط این فصل در ویرایش فعلی به صورت اختیاری پیشنهاد شده است.
همچنین با توجه به نیاز مبرم مجتمع های صنعتی به طراحی لرزه ای انبوه شبکه ها و لوله های متمرکز در آنها و عدم وجود چنین ضوابطی در آیین‌نامه‌های موجود، فصل جداگانه ای به صورت مستقل از فصل خطوط لوله، برای پاسخ گویی به این نیاز صنعت نفت در این ویرایش در نظر گرفته شده و رویکرد مدلسازی و بارگذاری تحلیل این لوله به طور کامل ارائه شده است. همچنین در فصل سازه های فراساحل، مراحل تحلیل بهره برداری و پیش از بهره برداری مطابق آخرین تجربیات و استاندارهای پذیرفته‌شده‌ی بین المللی به روز گردیده و اصول طراحی و رده بندی خطر لرزه ای سکوهای ثابت فلزی ارائه گردیده است.
امید است در ادامه تهیه مجموعه حاضر، تشکیل دبیرخانه دائمی این آیین‌نامه نیز بتواند به نحو شایسته ای، نقش کلیدی خود را در افزایش ایمنی لرزه ای مستحدثات و سازه های صنعت نفت ایفا نماید.
محمد علی گودرزی
مجری طرح و دبیرعلمی کارگروه تدوین ویرایش چهارم
